راهنمای تخصصی منابع مطالعاتی حقوق خصوصی و حقوق تجارت بین‌الملل

به قلم: علیرضا یونسی¹

امام علی (ع): «الكُتبُ بَساتينُ العُلَماءِ»

کتاب‌ها، بوستان‌های دانشمندان اند.²

پیش‌گفتار

رشته‌های حقوق خصوصی، به عنوان یکی از پیشگامان و بنیادی‌ترین شاخه‌های علمی در حوزه حقوق، از جایگاه و اهمیت بسزایی در نظام‌های حقوقی سراسر جهان برخوردار می‌باشند. این رشته‌ها که به تنظیم و تبیین روابط فیمابین اشخاص می‌پردازند و مشتمل بر موضوعات متنوعی همچون قراردادها، مسئولیت‌های مدنی و حقوق تعهدات می‌باشند، از گستره و پیچیدگی قابل توجهی برخوردارند. حقوق خصوصی، که به تنظیم روابط میان اشخاص حقیقی و حقوقی اختصاص دارد، در تمایز با حقوق عمومی که ناظر بر روابط میان افراد و دولت است، یکی از ارکان اساسی و بنیادین نظام‌های حقوقی مدرن محسوب می‌گردد.

در این میان، حقوق تجارت بین‌الملل، به عنوان جدیدترین دستاورد این شاخه از علم حقوق، از جایگاه ویژه و منحصر به فردی برخوردار گردیده است. این رشته تخصصی به مجموعه‌ای از قواعد، اصول و مقررات می‌پردازد که هدف آن‌ها تنظیم و کنترل روابط تجاری فراسوی مرزهای ملی می‌باشد. این روابط ممکن است جنبه‌های متنوعی از حقوق خصوصی، نظیر قراردادهای تجاری منعقده میان بازرگانان و شرکت‌های مختلف، یا جنبه‌هایی از حقوق عمومی، همچون قوانین مرتبط با کنترل واردات و صادرات و مناطق آزاد تجاری، را در بر گیرد. با عنایت به افزایش روزافزون تعاملات تجاری در سطح بین‌المللی و عضویت اکثریت قریب به اتفاق کشورها در سازمان تجارت جهانی (WTO)، حقوق تجارت بین‌الملل به عنوان یک حوزه مطالعاتی مستقل و معتبر شناخته شده و در بسیاری از مؤسسات آموزش عالی مورد مداقه و پژوهش قرار می‌گیرد.

هدف اصلی این نوشتار، ارائه تصویری جامع از تخصص‌های حقوق خصوصی و حقوق تجارت بین‌الملل، و همچنین تبیین راهکارهای مناسب جهت ورود به مقاطع تحصیلات تکمیلی در این حوزه‌های تخصصی می‌باشد. در این راستا، به معرفی منابع مطالعاتی ضروری، اعم از کتب مرجع، مقالات علمی و نشریات تخصصی، و منابع الکترونیکی و پایگاه‌های داده پرداخته خواهد شد. علاوه بر این، روش‌های کارآمد پژوهش و مطالعه و نکات حائز اهمیت در خصوص مدیریت زمان و برنامه‌ریزی تحصیلی نیز مورد بحث و بررسی قرار خواهند گرفت.

نظر به اهمیت و گستردگی این رشته‌های تخصصی، بهره‌گیری از منابع مطالعاتی معتبر و به‌روز برای دانشجویان امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر تلقی می‌گردد. این منابع علمی نه تنها به درک عمیق‌تر و دقیق‌تر موضوعات مورد بحث کمک شایانی می‌نمایند، بلکه رهنمودهای عملی ارزشمندی را در جهت کسب موفقیت در مقاطع تحصیلات تکمیلی و توسعه حرفه‌ای ارائه می‌دهند. امید است این رساله بتواند به عنوان یک راهنمای جامع و کاربردی در خدمت دانشجویان رشته‌های حقوق خصوصی و حقوق تجارت بین‌الملل قرار گیرد و مسیر تحصیلی ایشان را با وضوح بیشتری ترسیم نماید.

حقوق خصوصی: منابع مطالعاتی و راهکارهای ورود به تحصیلات تکمیلی

در حوزه علوم حقوقی، هر شاخه تخصصی دارای مجموعه‌ای از منابع مرجع و کتب درسی است که متناظر و منطبق با ضرایب و سرفصل‌های مصوب آزمون‌های ورودی مقاطع تحصیلات تکمیلی می‌باشد. در این راستا، رشته حقوق خصوصی، به همراه حقوق اقتصادی و اسناد و قراردادهای تجاری، در زمره کد ضریب ۱ گروه حقوق قرار می‌گیرد. این مجموعه شامل دروسی چون متون حقوقی به زبان‌های انگلیسی یا فرانسه (با ضریب ۱)، حقوق مدنی (با ضریب ۳)، حقوق تجارت (با ضریب ۲)، آیین دادرسی مدنی (با ضریب ۱) و متون فقه (با ضریب ۲) می‌باشد.

در زمره منابع ماهوی حقوق، که مشتمل بر حقوق مدنی و تجارت است، هشت درس حقوق مدنی به ترتیب اهمیت (۳، ۶، ۴، ۷، ۵، ۲ و ۱) و چهار درس حقوق تجارت به ترتیب اولویت (۲، ۳، ۴ و ۱) تعریف شده است. منابع مطالعاتی و مراجع دانشگاهی مرتبط با این دروس، جهت آمادگی جامع دانشجویان و مطالعه عمیق آنها، در انتهای این بخش ارائه می‌گردد.

در خصوص مطالعات آکادمیک حقوق مدنی ۳، کتاب “اعمال حقوقی” اثر استاد مبرز، دکتر ناصر کاتوزیان، به عنوان مرجع اصلی و بی‌بدیل توصیه می‌گردد. این اثر ارزشمند، ناظر بر پنج مجلد “قواعد عمومی قراردادها” و یک جلد “ایقاع” می‌باشد. توصیه اکید می‌گردد دانشجویان در حین مطالعه دقیق فصول مربوط به اعمال حقوقی در دوره کارشناسی، به صورت پژوهش‌محور، مجلدات قواعد عمومی و ایقاع را نیز مورد مداقه قرار دهند تا در مقاطع تحصیلات تکمیلی با چالش کمبود دانش مواجه نگردند. لازم به ذکر است برخی از اساتید محترم، کتاب دکتر صفایی را نیز برای این درس پیشنهاد می‌نمایند، لیکن به زعم اینجانب، عمق علمی آثار مرحوم کاتوزیان قابل قیاس با سایر منابع نمی‌باشد. همچنین، مطالعه کتاب “حقوق تعهدات” اثر مرحوم دکتر شهیدی، خصوصاً بخش سؤالات امتحانی آن، اکیداً توصیه می‌گردد. شایان ذکر است که بارها مشاهده شده سؤالات امتحانی مندرج در انتهای کتاب دکتر شهیدی، بدون تغییر در آزمون‌های ورودی تحصیلات تکمیلی و آزمون وکالت مطرح گردیده‌اند.

استاد کاتوزیان در دو مجلد “درس‌هایی از عقود معین” به تشریح ۹۵ درصد از عقود فقهی مصرح در قانون مدنی در سطح کارشناسی پرداخته‌اند. این آثار متناظر با چهار جلد “دوره عقود معین” می‌باشند. در دوره کارشناسی، در دروس مدنی ۶ و ۷، “درس‌هایی از عقود معین ۱ و ۲” تدریس می‌شوند. پیشنهاد می‌گردد هر عقد در دوره چهار جلدی به صورت پژوهشی و همزمان با مطالعه “درس‌هایی از عقود معین” مورد بررسی قرار گیرد. لازم به ذکر است در دوره چهار جلدی، مباحثی فراتر از عقود دوره کارشناسی نیز مطرح شده‌اند، من جمله هبه و وقف. اکیداً توصیه می‌گردد حتی در صورت عدم مطالعه دوره چهار جلدی، این کتب پیش از ورود به تحصیلات تکمیلی مورد مطالعه جدی قرار گیرند. برخلاف آنچه در خصوص مدنی ۳ ذکر گردید، آثار دکتر صفایی به همراه دکتر جواهرکلام در حال تکمیل دوره حقوق مدنی پیشرفته می‌باشند که از مزیت بارز سرشاری از رویه قضایی معاصر برخوردار است. بدیهی است تسلط بر این منابع نیز برای دانشجویان و حقوقدانان مفید فایده خواهد بود.

در ارتباط با درس مدنی ۴ یا مسئولیت‌های غیرقراردادی، مجدداً کتاب “وقایع حقوقی” اثر مرحوم کاتوزیان به عنوان منبع اصلی پیشنهاد می‌گردد. این اثر نیز ناظر بر سه جلد کتاب پیشرفته در این زمینه می‌باشد که علی‌رغم عدم مطالعه شخصی اینجانب، از حیث بررسی ضمان قهری و مسئولیت فراقراردادی، برجسته‌ترین آثار به زبان فارسی محسوب می‌شوند. علاوه بر این، مطالعه کتاب “مسئولیت‌های پیش‌قراردادی” اثر دکتر طالب احمدی، استاد فرهیخته دانشگاه شیراز، نیز توصیه می‌گردد، چرا که این موضوع در فضای حقوقی ایران نسبتاً جدید بوده و در آثار مرحوم کاتوزیان به طور مبسوط به آن پرداخته نشده است. همچنین، اثر دکتر صفایی در حوزه مسئولیت مدنی و غیرقراردادی نیز پس از مطالعه “وقایع حقوقی” می‌تواند مفید واقع گردد، لیکن به عنوان تنها منبع مطالعاتی برای احاطه کامل بر موضوع کافی به نظر نمی‌رسد.

در خصوص مبحث حقوق خانواده، که در قالب درس مدنی ۵ ارائه می‌گردد، آثار استاد برجسته دکتر کاتوزیان، تحت عنوان “دوره مقدماتی حقوق مدنی: حقوق خانواده” که مبتنی بر دو مجلد مبسوط حقوق خانواده می‌باشد، به عنوان منبع اصلی توصیه می‌گردد. علاوه بر این، کتاب “حقوق خانواده” اثر دکتر صفایی نیز حاوی مطالب ارزشمندی است، اگرچه به زعم اینجانب، سبک نگارش و محتوای آثار استاد کاتوزیان از قرابت بیشتری با اذهان دانشجویان ساعی و حقوقدانان برتر برخوردار است.

در ارتباط با دروس مدنی ۸، ۲ و ۱، به ترتیب کتب “شفعه وصیت ارث”، “اموال و مالکیت” اثر مرحوم کاتوزیان و “اشخاص و محجورین” تألیف استاد صفایی به عنوان منابع اصلی و غیرقابل اغماض پیشنهاد می‌گردند.

در حوزه حقوق تجارت، برای دروس تجارت ۱ و ۴، آثار ارزشمند دکتر ربیعا اسکینی توصیه می‌شود. در خصوص مباحث حقوق شرکت‌ها (تجارت ۲) و اسناد تجاری (تجارت ۳)، کتاب “حقوق شرکت‌های تجاری” اثر دکتر محمدرضا پاسبان (منتشره توسط انتشارات سمت) و “حقوق اسناد تجاری” تألیف دکتر بهروز اخلاقی فقید پیشنهاد می‌گردد. لازم به ذکر است نسخه منتشر شده توسط انتشارات سمت از کتاب دکتر پاسبان از نظر علمی بسیار غنی و جامع است. همچنین، دکتر پاسبان اثر مختصرتری نیز در زمینه تجارت ۲ از انتشارات گنج دانش منتشر نموده‌اند که بنا به اظهارات مؤلف، برای دوره کارشناسی کفایت می‌نماید.

فارغ از منابع درسی و مراجع آکادمیک، سنت حاشیه‌نویسی و محشانویسی که توسط استاد کاتوزیان در ایران رواج یافته، منجر به انتشار آثار ارزشمندی گردیده است. در این راستا، برای مطالعه محشای قانون مدنی، کتاب “قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی” اثر استاد کاتوزیان به همراه “مجموعه محشی قانون مدنی (علمی تطبیقی تاریخی)” تألیف مرحوم لنگرودی توصیه می‌گردد. اثر اخیر به جهت جایگاه رفیع علمی و تحقیقاتی نگارنده از مرتبت بالایی برخوردار است و به کسانی که در قانون مدنی تحقیق و تفحص جدی می‌کنند، شدیداً توصیه می‌شود. نکته قابل توجه اینکه نگارنده طرح قانون مدنی خویش را در قالب ۳۵۲0 ماده در بخش انتهایی کتاب آورده است، که مطالعه و بررسی تک تک مواد این طرح برای علاقه‌مندان به امر تقنین قوانین اکیداً توصیه می‌شود.

در زمینه محشای قانون تجارت، کتاب “قانون تجارت در نظم حقوقی کنونی” اثر دکتر دمرچیلی به عنوان برجسته‌ترین منبع موجود معرفی می‌گردد. این اثر با بهره‌گیری از سبک نگارش استاد کاتوزیان، به تفسیر و تشریح مواد قانون تجارت پرداخته و علاوه بر ارائه نکات تفسیری و دکترین، به بیان رویه قضایی محاکم بالاخص رویه‌های متعارض، قوانین خاص مرتبط و نظریات مشورتی اداره حقوقی قوه قضائیه نیز مبادرت ورزیده است.

در خاتمه، لازم است به مجموعه پنج جلدی دوره حقوق مدنی مرحوم شهیدی اشاره نمود که مشتمل بر عناوین “تشکیل قراردادها”، “آثار قراردادها”، “اصول قراردادها”، “شروط ضمن عقد” و “سقوط تعهدات” می‌باشد. همان‌گونه که در خصوص کتاب تعهدات ذکر گردید، اهمیت مطالعه نمونه سؤالات مندرج در انتهای این آثار را نمی‌توان نادیده انگاشت، چرا که در تعمیق دانش دانشجویان بسیار مؤثر واقع شده و مزایای قابل توجهی دارد. با این حال، نباید از مطالعه دقیق خود کتب غفلت ورزید، زیرا این آثار به شرح متفاوتی از حقوق تعهدات پرداخته‌اند که گرایش بیشتری به حقوق فرانسه دارد و این امر در پرورش تفکر انتقادی و تحلیلی دانشجویان نقش به سزایی ایفا می‌نماید.

پس از مطالعه این کتب به ترتیب مذکور، برای حقوقدانانی که مایل به تعمق بیشتر و مطالعات گسترده‌تر هستند، پیشنهاد می‌گردد به سراغ آثار ارزشمند مرحوم لنگرودی بروند. این آثار شامل “تئوری موازنه”، دایرةالمعارف‌های وسیط و مبسوط، “الفارق”، “دانشنامه حقوقی” (در پنج جلد) و “دایرةالمعارف حقوق مدنی و تجارت” می‌باشد. علاوه بر این، مطالعه آثاری چون “دوره فلسفه حقوق مدنی”، “تأثیر اراده”، “صد مقاله در روش تحقیق علم حقوق” و سایر آثار مشابه نیز توصیه می‌گردد.

شایان ذکر است که این دسته از کتب که به طور عمیق به مسائل حقوقی و فلسفی حقوق می‌پردازند، در آثار مرحوم کاتوزیان نیز یافت می‌شوند. از جمله این آثار می‌توان به “دوره فلسفه حقوق”، “نظریه عمومی تعهدات”، “اعتبار امر قضاوت شده” و سایر آثار مشابه اشاره نمود. مطالعه این منابع برای درک عمیق‌تر مفاهیم حقوقی و فلسفی در حوزه حقوق بسیار سودمند خواهد بود.

در خصوص دروس متون فقه، دوره دو جلدی “فقه استدلالی” اثر دکتر دادمرزی به عنوان منبعی ارزشمند توصیه می‌گردد. این اثر به نحو شایسته‌ای تأثیر شرح لمعه بر قانون مدنی ایران را تبیین نموده و در ارائه شرحی دقیق و صحیح از فقه، بی‌نظیر تلقی می‌شود. در کنار این اثر، دو جلد “درسنامه متون فقه” تألیف محمد اسدی نیز پیشنهاد می‌گردد که عمدتاً رویکردی آزمون‌محور و ترجمه‌ای دارد.

پیش‌گفتار

رشته‌های حقوق خصوصی، به عنوان یکی از پیشگامان و بنیادی‌ترین شاخه‌های علمی در حوزه حقوق، از جایگاه و اهمیت بسزایی در نظام‌های حقوقی سراسر جهان برخوردار می‌باشند. این رشته‌ها که به تنظیم و تبیین روابط فیمابین اشخاص می‌پردازند و مشتمل بر موضوعات متنوعی همچون قراردادها، مسئولیت‌های مدنی و حقوق تعهدات می‌باشند، از گستره و پیچیدگی قابل توجهی برخوردارند. حقوق خصوصی، که به تنظیم روابط میان اشخاص حقیقی و حقوقی اختصاص دارد، در تمایز با حقوق عمومی که ناظر بر روابط میان افراد و دولت است، یکی از ارکان اساسی و بنیادین نظام‌های حقوقی مدرن محسوب می‌گردد.

در این میان، حقوق تجارت بین‌الملل، به عنوان جدیدترین دستاورد این شاخه از علم حقوق، از جایگاه ویژه و منحصر به فردی برخوردار گردیده است. این رشته تخصصی به مجموعه‌ای از قواعد، اصول و مقررات می‌پردازد که هدف آن‌ها تنظیم و کنترل روابط تجاری فراسوی مرزهای ملی می‌باشد. این روابط ممکن است جنبه‌های متنوعی از حقوق خصوصی، نظیر قراردادهای تجاری منعقده میان بازرگانان و شرکت‌های مختلف، یا جنبه‌هایی از حقوق عمومی، همچون قوانین مرتبط با کنترل واردات و صادرات و مناطق آزاد تجاری، را در بر گیرد. با عنایت به افزایش روزافزون تعاملات تجاری در سطح بین‌المللی و عضویت اکثریت قریب به اتفاق کشورها در سازمان تجارت جهانی (WTO)، حقوق تجارت بین‌الملل به عنوان یک حوزه مطالعاتی مستقل و معتبر شناخته شده و در بسیاری از مؤسسات آموزش عالی مورد مداقه و پژوهش قرار می‌گیرد.

هدف اصلی این نوشتار، ارائه تصویری جامع از تخصص‌های حقوق خصوصی و حقوق تجارت بین‌الملل، و همچنین تبیین راهکارهای مناسب جهت ورود به مقاطع تحصیلات تکمیلی در این حوزه‌های تخصصی می‌باشد. در این راستا، به معرفی منابع مطالعاتی ضروری، اعم از کتب مرجع، مقالات علمی و نشریات تخصصی، و منابع الکترونیکی و پایگاه‌های داده پرداخته خواهد شد. علاوه بر این، روش‌های کارآمد پژوهش و مطالعه و نکات حائز اهمیت در خصوص مدیریت زمان و برنامه‌ریزی تحصیلی نیز مورد بحث و بررسی قرار خواهند گرفت.

نظر به اهمیت و گستردگی این رشته‌های تخصصی، بهره‌گیری از منابع مطالعاتی معتبر و به‌روز برای دانشجویان امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر تلقی می‌گردد. این منابع علمی نه تنها به درک عمیق‌تر و دقیق‌تر موضوعات مورد بحث کمک شایانی می‌نمایند، بلکه رهنمودهای عملی ارزشمندی را در جهت کسب موفقیت در مقاطع تحصیلات تکمیلی و توسعه حرفه‌ای ارائه می‌دهند. امید است این رساله بتواند به عنوان یک راهنمای جامع و کاربردی در خدمت دانشجویان رشته‌های حقوق خصوصی و حقوق تجارت بین‌الملل قرار گیرد و مسیر تحصیلی ایشان را با وضوح بیشتری ترسیم نماید.

حقوق خصوصی: منابع مطالعاتی و راهکارهای ورود به تحصیلات تکمیلی

در حوزه علوم حقوقی، هر شاخه تخصصی دارای مجموعه‌ای از منابع مرجع و کتب درسی است که متناظر و منطبق با ضرایب و سرفصل‌های مصوب آزمون‌های ورودی مقاطع تحصیلات تکمیلی می‌باشد. در این راستا، رشته حقوق خصوصی، به همراه حقوق اقتصادی و اسناد و قراردادهای تجاری، در زمره کد ضریب ۱ گروه حقوق قرار می‌گیرد. این مجموعه شامل دروسی چون متون حقوقی به زبان‌های انگلیسی یا فرانسه (با ضریب ۱)، حقوق مدنی (با ضریب ۳)، حقوق تجارت (با ضریب ۲)، آیین دادرسی مدنی (با ضریب ۱) و متون فقه (با ضریب ۲) می‌باشد.

در زمره منابع ماهوی حقوق، که مشتمل بر حقوق مدنی و تجارت است، هشت درس حقوق مدنی به ترتیب اهمیت (۳، ۶، ۴، ۷، ۵، ۲ و ۱) و چهار درس حقوق تجارت به ترتیب اولویت (۲، ۳، ۴ و ۱) تعریف شده است. منابع مطالعاتی و مراجع دانشگاهی مرتبط با این دروس، جهت آمادگی جامع دانشجویان و مطالعه عمیق آنها، در انتهای این بخش ارائه می‌گردد.

در خصوص مطالعات آکادمیک حقوق مدنی ۳، کتاب “اعمال حقوقی” اثر استاد مبرز، دکتر ناصر کاتوزیان، به عنوان مرجع اصلی و بی‌بدیل توصیه می‌گردد. این اثر ارزشمند، ناظر بر پنج مجلد “قواعد عمومی قراردادها” و یک جلد “ایقاع” می‌باشد. توصیه اکید می‌گردد دانشجویان در حین مطالعه دقیق فصول مربوط به اعمال حقوقی در دوره کارشناسی، به صورت پژوهش‌محور، مجلدات قواعد عمومی و ایقاع را نیز مورد مداقه قرار دهند تا در مقاطع تحصیلات تکمیلی با چالش کمبود دانش مواجه نگردند. لازم به ذکر است برخی از اساتید محترم، کتاب دکتر صفایی را نیز برای این درس پیشنهاد می‌نمایند، لیکن به زعم اینجانب، عمق علمی آثار مرحوم کاتوزیان قابل قیاس با سایر منابع نمی‌باشد. همچنین، مطالعه کتاب “حقوق تعهدات” اثر مرحوم دکتر شهیدی، خصوصاً بخش سؤالات امتحانی آن، اکیداً توصیه می‌گردد. شایان ذکر است که بارها مشاهده شده سؤالات امتحانی مندرج در انتهای کتاب دکتر شهیدی، بدون تغییر در آزمون‌های ورودی تحصیلات تکمیلی و آزمون وکالت مطرح گردیده‌اند.

استاد کاتوزیان در دو مجلد “درس‌هایی از عقود معین” به تشریح ۹۵ درصد از عقود فقهی مصرح در قانون مدنی در سطح کارشناسی پرداخته‌اند. این آثار متناظر با چهار جلد “دوره عقود معین” می‌باشند. در دوره کارشناسی، در دروس مدنی ۶ و ۷، “درس‌هایی از عقود معین ۱ و ۲” تدریس می‌شوند. پیشنهاد می‌گردد هر عقد در دوره چهار جلدی به صورت پژوهشی و همزمان با مطالعه “درس‌هایی از عقود معین” مورد بررسی قرار گیرد. لازم به ذکر است در دوره چهار جلدی، مباحثی فراتر از عقود دوره کارشناسی نیز مطرح شده‌اند، من جمله هبه و وقف. اکیداً توصیه می‌گردد حتی در صورت عدم مطالعه دوره چهار جلدی، این کتب پیش از ورود به تحصیلات تکمیلی مورد مطالعه جدی قرار گیرند. برخلاف آنچه در خصوص مدنی ۳ ذکر گردید، آثار دکتر صفایی به همراه دکتر جواهرکلام در حال تکمیل دوره حقوق مدنی پیشرفته می‌باشند که از مزیت بارز سرشاری از رویه قضایی معاصر برخوردار است. بدیهی است تسلط بر این منابع نیز برای دانشجویان و حقوقدانان مفید فایده خواهد بود.

در ارتباط با درس مدنی ۴ یا مسئولیت‌های غیرقراردادی، مجدداً کتاب “وقایع حقوقی” اثر مرحوم کاتوزیان به عنوان منبع اصلی پیشنهاد می‌گردد. این اثر نیز ناظر بر سه جلد کتاب پیشرفته در این زمینه می‌باشد که علی‌رغم عدم مطالعه شخصی اینجانب، از حیث بررسی ضمان قهری و مسئولیت فراقراردادی، برجسته‌ترین آثار به زبان فارسی محسوب می‌شوند. علاوه بر این، مطالعه کتاب “مسئولیت‌های پیش‌قراردادی” اثر دکتر طالب احمدی، استاد فرهیخته دانشگاه شیراز، نیز توصیه می‌گردد، چرا که این موضوع در فضای حقوقی ایران نسبتاً جدید بوده و در آثار مرحوم کاتوزیان به طور مبسوط به آن پرداخته نشده است. همچنین، اثر دکتر صفایی در حوزه مسئولیت مدنی و غیرقراردادی نیز پس از مطالعه “وقایع حقوقی” می‌تواند مفید واقع گردد، لیکن به عنوان تنها منبع مطالعاتی برای احاطه کامل بر موضوع کافی به نظر نمی‌رسد.

در خصوص مبحث حقوق خانواده، که در قالب درس مدنی ۵ ارائه می‌گردد، آثار استاد برجسته دکتر کاتوزیان، تحت عنوان “دوره مقدماتی حقوق مدنی: حقوق خانواده” که مبتنی بر دو مجلد مبسوط حقوق خانواده می‌باشد، به عنوان منبع اصلی توصیه می‌گردد. علاوه بر این، کتاب “حقوق خانواده” اثر دکتر صفایی نیز حاوی مطالب ارزشمندی است، اگرچه به زعم اینجانب، سبک نگارش و محتوای آثار استاد کاتوزیان از قرابت بیشتری با اذهان دانشجویان ساعی و حقوقدانان برتر برخوردار است.

در ارتباط با دروس مدنی ۸، ۲ و ۱، به ترتیب کتب “شفعه وصیت ارث”، “اموال و مالکیت” اثر مرحوم کاتوزیان و “اشخاص و محجورین” تألیف استاد صفایی به عنوان منابع اصلی و غیرقابل اغماض پیشنهاد می‌گردند.

در حوزه حقوق تجارت، برای دروس تجارت ۱ و ۴، آثار ارزشمند دکتر ربیعا اسکینی توصیه می‌شود. در خصوص مباحث حقوق شرکت‌ها (تجارت ۲) و اسناد تجاری (تجارت ۳)، کتاب “حقوق شرکت‌های تجاری” اثر دکتر محمدرضا پاسبان (منتشره توسط انتشارات سمت) و “حقوق اسناد تجاری” تألیف دکتر بهروز اخلاقی فقید پیشنهاد می‌گردد. لازم به ذکر است نسخه منتشر شده توسط انتشارات سمت از کتاب دکتر پاسبان از نظر علمی بسیار غنی و جامع است. همچنین، دکتر پاسبان اثر مختصرتری نیز در زمینه تجارت ۲ از انتشارات گنج دانش منتشر نموده‌اند که بنا به اظهارات مؤلف، برای دوره کارشناسی کفایت می‌نماید.

فارغ از منابع درسی و مراجع آکادمیک، سنت حاشیه‌نویسی و محشانویسی که توسط استاد کاتوزیان در ایران رواج یافته، منجر به انتشار آثار ارزشمندی گردیده است. در این راستا، برای مطالعه محشای قانون مدنی، کتاب “قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی” اثر استاد کاتوزیان به همراه “مجموعه محشی قانون مدنی (علمی تطبیقی تاریخی)” تألیف مرحوم لنگرودی توصیه می‌گردد. اثر اخیر به جهت جایگاه رفیع علمی و تحقیقاتی نگارنده از مرتبت بالایی برخوردار است و به کسانی که در قانون مدنی تحقیق و تفحص جدی می‌کنند، شدیداً توصیه می‌شود. نکته قابل توجه اینکه نگارنده طرح قانون مدنی خویش را در قالب ۳۵۲0 ماده در بخش انتهایی کتاب آورده است، که مطالعه و بررسی تک تک مواد این طرح برای علاقه‌مندان به امر تقنین قوانین اکیداً توصیه می‌شود.

در زمینه محشای قانون تجارت، کتاب “قانون تجارت در نظم حقوقی کنونی” اثر دکتر دمرچیلی به عنوان برجسته‌ترین منبع موجود معرفی می‌گردد. این اثر با بهره‌گیری از سبک نگارش استاد کاتوزیان، به تفسیر و تشریح مواد قانون تجارت پرداخته و علاوه بر ارائه نکات تفسیری و دکترین، به بیان رویه قضایی محاکم بالاخص رویه‌های متعارض، قوانین خاص مرتبط و نظریات مشورتی اداره حقوقی قوه قضائیه نیز مبادرت ورزیده است.

در خاتمه، لازم است به مجموعه پنج جلدی دوره حقوق مدنی مرحوم شهیدی اشاره نمود که مشتمل بر عناوین “تشکیل قراردادها”، “آثار قراردادها”، “اصول قراردادها”، “شروط ضمن عقد” و “سقوط تعهدات” می‌باشد. همان‌گونه که در خصوص کتاب تعهدات ذکر گردید، اهمیت مطالعه نمونه سؤالات مندرج در انتهای این آثار را نمی‌توان نادیده انگاشت، چرا که در تعمیق دانش دانشجویان بسیار مؤثر واقع شده و مزایای قابل توجهی دارد. با این حال، نباید از مطالعه دقیق خود کتب غفلت ورزید، زیرا این آثار به شرح متفاوتی از حقوق تعهدات پرداخته‌اند که گرایش بیشتری به حقوق فرانسه دارد و این امر در پرورش تفکر انتقادی و تحلیلی دانشجویان نقش به سزایی ایفا می‌نماید.

پس از مطالعه این کتب به ترتیب مذکور، برای حقوقدانانی که مایل به تعمق بیشتر و مطالعات گسترده‌تر هستند، پیشنهاد می‌گردد به سراغ آثار ارزشمند مرحوم لنگرودی بروند. این آثار شامل “تئوری موازنه”، دایرةالمعارف‌های وسیط و مبسوط، “الفارق”، “دانشنامه حقوقی” (در پنج جلد) و “دایرةالمعارف حقوق مدنی و تجارت” می‌باشد. علاوه بر این، مطالعه آثاری چون “دوره فلسفه حقوق مدنی”، “تأثیر اراده”، “صد مقاله در روش تحقیق علم حقوق” و سایر آثار مشابه نیز توصیه می‌گردد.

شایان ذکر است که این دسته از کتب که به طور عمیق به مسائل حقوقی و فلسفی حقوق می‌پردازند، در آثار مرحوم کاتوزیان نیز یافت می‌شوند. از جمله این آثار می‌توان به “دوره فلسفه حقوق”، “نظریه عمومی تعهدات”، “اعتبار امر قضاوت شده” و سایر آثار مشابه اشاره نمود. مطالعه این منابع برای درک عمیق‌تر مفاهیم حقوقی و فلسفی در حوزه حقوق بسیار سودمند خواهد بود.

در خصوص دروس متون فقه، دوره دو جلدی “فقه استدلالی” اثر دکتر دادمرزی به عنوان منبعی ارزشمند توصیه می‌گردد. این اثر به نحو شایسته‌ای تأثیر شرح لمعه بر قانون مدنی ایران را تبیین نموده و در ارائه شرحی دقیق و صحیح از فقه، بی‌نظیر تلقی می‌شود. در کنار این اثر، دو جلد “درسنامه متون فقه” تألیف محمد اسدی نیز پیشنهاد می‌گردد که عمدتاً رویکردی آزمون‌محور و ترجمه‌ای دارد.

در زمینه متون حقوقی، اگرچه توصیه اصلی بر مطالعه عمومی در حوزه حقوق است، اما کتاب “متون حقوقی دانشگاهی کاربردی” (Academic Law Texts) اثر دکتر پاشاامیری به عنوان منبعی مناسب معرفی می‌گردد. این کتاب حاوی مطالب سطح بالا و متناسب با نیازهای دانشگاهی است. با این حال، باید خاطرنشان ساخت که مطالعه این اثر برای افرادی که از دانش عمومی زبان انگلیسی در سطح خوب یا عالی برخوردار نیستند، توصیه نمی‌شود. این امر به دلیل پیچیدگی و تخصصی بودن متون ارائه شده در کتاب مذکور است که نیازمند تسلط کافی بر زبان انگلیسی می‌باشد.

برای مطالعات آزمون‌محور دروس مدنی و تجارت، استفاده از “شرح قانون مدنی” دکتر بیات و “تست مدنی” دکتر قربانی به همراه “درسنامه قانون تجارت” دکتر معتمدی و “تست تجارت” دکتر قربانی توصیه می‌گردد. شایان ذکر است پاسخنامه‌های تشریحی کتب دکتر قربانی از ارزش آموزشی بالایی برخوردار بوده و مطالعه آن‌ها در تسلط بر مباحث اختلافی و کسب دیدگاهی جامع نسبت به مطالب درسی بسیار مؤثر خواهد بود.

حقوق تجارت بین‌الملل: منابع مطالعاتی و راهکارهای ورود به تحصیلات تکمیلی

رشته حقوق تجارت بین‌الملل، همراه با رشته‌های حقوق نفت و گاز و حقوق انرژی، در زمره رشته‌های مندرج در کد ضریب ۸ آزمون کارشناسی ارشد قرار دارند. ضرایب دروس امتحانی این کد ضریب به شرح ذیل می‌باشد: متون حقوقی (ضریب ۳)، حقوق مدنی (ضریب ۲)، حقوق تجارت (ضریب ۲)، حقوق بین‌الملل عمومی (ضریب ۱) و حقوق بین‌الملل خصوصی (ضریب ۱).

در راستای پرهیز از اطاله کلام و رعایت اصل اقتصاد در بیان، از تکرار منابع مشترک میان حقوق خصوصی و تجارت بین‌الملل اجتناب نموده و صرفاً به ذکر موارد تکمیلی اکتفا می‌گردد. شایان ذکر است که ظرفیت پذیرش دانشگاه‌ها در این کد ضریب، محدود به مؤسسات آموزش عالی معتبر از جمله دانشگاه‌های تهران، شهید بهشتی، علامه طباطبائی و شیراز می‌باشد که این امر موجب تشدید رقابت میان داوطلبان گردیده است.

در خصوص درس حقوق بین‌الملل عمومی، علی‌رغم نظر غالب، مطالعه دوره دو جلدی تألیف دکتر ابراهیم بیگ‌زاده (انتشارات میزان) توصیه می‌گردد. هرچند مطالعه قریب به ۲۴۰۰ صفحه برای درسی با ضریب ۱، از منظر عقلانی توجیه‌پذیر نمی‌نماید. اینجانب ترجیح می‌دهم به جزوه درسی ایشان در دانشگاه شهید بهشتی و کتاب دیگر ایشان تحت عنوان “بایسته‌های حقوق بین‌الملل” یا درسنامه کتاب آزمونی که متعاقباً معرفی خواهد شد، اکتفا نمایم. و در ارتباط با درس حقوق بین‌الملل خصوصی نیز، کتب “تعارض قوانین و حقوق بین‌الملل خصوصی” اثر دکتر نجادعلی الماسی و “حقوق بین‌الملل خصوصی” تألیف دکتر محمد نصیری، به عنوان منابع معتبر قابل ذکر می‌باشند.

لازم به ذکر است که بنده جهت مطالعه این دروس، از کتب انتشارات مدرسان شریف شامل “حقوق بین‌الملل عمومی ارشد و دکتری (میکروطبقه‌بندی)” و “حقوق بین‌الملل خصوصی ارشد و دکتری (میکروطبقه‌بندی)” که مشتمل بر درسنامه‌های جامع و تست‌های شناسنامه‌دار سراسری و تألیفی می‌باشند، بهره می‌برم. این منابع ضمن برخورداری از حجم متناسب، محتوای کافی را برای این دو درس با اهمیت نسبتاً کمتر فراهم می‌آورند.

مابعدالتحریر: منابع مطالعاتی و تحقیقاتی بیشتر

در این نوشتار، نگارنده با رویکردی ژرف‌نگرانه و موشکافانه، تمرکز خویش را بر فرآیند یادگیری عمیق و بنیادین مفاهیم و اصول حقوق خصوصی معطوف داشته است. لیکن، این امر نباید به هیچ وجه موجب ایجاد این توهم در ذهن خواننده گردد که مطالعه و تفحص در منابع غنی و ارزشمند حقوق تجارت بین‌الملل، پیش از آغاز دوره تحصیلات تکمیلی در این رشته تخصصی، فاقد وجاهت و اعتبار علمی بوده یا از اهمیت و ضرورت برخوردار نمی‌باشد.

نگارنده این سطور، با استناد به تجارب علمی و پژوهشی خویش، مطالعه دقیق و موشکافانه سه اثر ارزشمند از استاد برجسته، جناب آقای دکتر شیروی، تحت عناوین “حقوق تجارت بین‌الملل”، “حقوق نفت و گاز” و “داوری تجاری بین‌المللی” را به شدت توصیه و تأکید می‌نماید. علاوه بر این، از خوانندگان فرهیخته استدعا دارد که عنایت ویژه‌ای به آثار فاخر و بدیع جناب آقای دکتر مهراب داراب‌پور، که در این حوزه تخصصی صاحب سبک و نظریه می‌باشند، مبذول فرمایند. بالاخص دوره ۶ جلدی اصول تجارت بین‌الملل که با همکاری بزرگترین اساتید این شاخه به رشته تحریر در آمده است.

در حوزه تخصصی داوری و سرمایه‌گذاری تجاری بین‌المللی نیز، اثر ارزشمند جناب آقای دکتر حمیدرضا نیکبخت فینی تحت عنوان “حقوق تجارت و سرمایه‌گذاری بین‌المللی” از جایگاه والایی برخوردار است که مطالعه عمیق و دقیق آن به دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی اکیداً توصیه می‌گردد.

لازم به ذکر است که رشته تخصصی تجارت بین‌الملل، علی‌رغم عمر نسبتاً کوتاه خود در عرصه جهانی، در ایران نیز از حضور اساتید برجسته و صاحب‌نظر، هرچند محدود، بهره‌مند گشته است. بدیهی است که مطالعه جامع و فراگیر آثار علمی مرتبط با این حوزه تخصصی، در بازه زمانی نسبتاً کوتاهی امکان‌پذیر خواهد بود و این امر، بی‌تردید، زمینه‌ساز گسترش دانش تخصصی و ارتقاء انگیزه برای تحقیق و یادگیری عمیق‌تر در این عرصه علمی خواهد گردید.

لازم‌الذکر است که علاوه بر تسلط بر مبانی نظری و آموزه‌های آکادمیک، یک حقوقدان متبحر می‌بایست در عرصه بررسی و تحلیل رویه قضایی، به عنوان کارگاه عملی احقاق حق، نیز تبحر و تخصص ویژه‌ای داشته باشد. منبع اصلی و اولیه جهت دستیابی به آرای قضایی خام و تحلیل‌نشده، درگاه ملی آرای قضایی به نشانی ara.jri.ac.ir می‌باشد. این سامانه جامع، که به همت مرکز فناوری اطلاعات قوه قضائیه در دسترس عموم قرار گرفته است، حاوی متن کامل دادنامه‌های صادره از محاکم سراسر کشور (به صورت اسمی) و عمدتاً دادگاه‌های مستقر در مراکز استان‌ها و تهران بزرگ می‌باشد که مطالعه و بررسی آن‌ها در راستای درک عمیق‌تر مسائل حقوقی بسیار مؤثر و کارآمد است.

لیکن جهت بهره‌مندی از رویه قضایی تحلیل‌شده و مورد بحث و بررسی قرار گرفته، مراجعه به کتب تخصصی مبتنی بر رویه قضایی همچون دوره حقوق مدنی پیشرفته تألیف اساتید برجسته، جواهرکلام و صفایی، و همچنین مقالات علمی-پژوهشی منتشر شده در این حوزه، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. در این راستا، سامانه جامع نورمگز به نشانی noormags.ir به عنوان مرجعی معتبر و غنی جهت دسترسی به طیف وسیعی از مقالات علمی در حوزه فقه و حقوق قابل معرفی است که با پرداخت هزینه‌ای اندک، امکان دسترسی به اکثر قریب به اتفاق مقالات معتبر حقوقی را برای پژوهشگران فراهم می‌آورد.

علاوه بر این، مطالعه و بهره‌گیری از منابع و کتب فقهی در پژوهش‌های حقوقی امری بسیار پسندیده و ارزشمند تلقی می‌گردد. در این خصوص، می‌توان به دو سامانه جامع و معتبر نورلایب به نشانی noorlib.ir و کتابخانه فقاهت به نشانی lib.eshia.ir اشاره نمود که هر دو مجموعه، گنجینه‌ای ارزشمند از متون فقهی اعم از فتوایی و استدلالی را در خود جای داده‌اند و منبعی غنی برای محققان و پژوهشگران این حوزه محسوب می‌شوند.

ضمن تقدیر و تشکر از دکتر علی‌اصغر قاجار، استاد محترم دانشگاه آزاد واحد شیراز.